AI phát triển nhanh hơn luật – khoảng trống trách nhiệm pháp lý

Theo đánh giá, các quy định hiện hành mới chỉ đề cập đến AI trong một chương của Luật Công nghiệp công nghệ số, chưa đủ để bao quát các rủi ro và thách thức đang xuất hiện.
Khi một hệ thống AI gây thiệt hại – chẳng hạn xe tự lái gây tai nạn, phần mềm chẩn đoán sai bệnh, hay thuật toán tín dụng từ chối cho vay thiếu công bằng – thì chưa có quy định rõ ai chịu trách nhiệm: nhà phát triển, người vận hành, hay chính người dùng.
Điều này tạo ra “vùng xám” pháp lý, tiềm ẩn rủi ro cho doanh nghiệp và người tiêu dùng.

AI có thể bị cấm nếu thao túng con người hoặc đe dọa an ninh quốc gia

Dự thảo Luật đề xuất phân loại AI thành 4 mức độ rủi ro để áp dụng cơ chế quản lý tương ứng.

   •   Rủi ro không chấp nhận được (bị cấm): gồm các hệ thống AI có khả năng gây tổn hại nghiêm trọng đến quyền con người, an ninh quốc gia, hoặc thao túng nhận thức – hành vi con người một cách có chủ đích, làm mất khả năng tự quyết.
Các AI tạo nội dung giả mạo (deepfake), lợi dụng người yếu thế (trẻ em, người già, người khuyết tật), hoặc phục vụ mục đích chống phá Nhà nước cũng thuộc nhóm bị cấm phát triển, lưu hành.

   •   Rủi ro cao: là những hệ thống AI có khả năng gây tổn hại đến sức khỏe, tính mạng, hoặc quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức. Các AI này phải đăng ký, kiểm định và chịu giám sát chặt chẽ trước khi đưa ra thị trường.

   •   Rủi ro trung bình: các hệ thống có thể gây hiểu lầm, lừa dối người dùng.

   •   Rủi ro thấp: những hệ thống AI an toàn, phục vụ các hoạt động thông thường.

Con người giữ quyền kiểm soát tuyệt đối

Điều 10 của Dự thảo khẳng định nguyên tắc “con người là trung tâm” – mọi hoạt động thiết kế, phát triển và sử dụng AI phải phục vụ và hỗ trợ con người, tôn trọng nhân phẩm, quyền riêng tư, giá trị văn hóa và đạo đức.
Con người phải luôn giữ quyền kiểm soát cuối cùng và chịu trách nhiệm cho mọi quyết định liên quan đến AI.

Thiết lập Cổng thông tin một cửa về AI

Các tổ chức, doanh nghiệp sẽ phải tự phân loại sản phẩm AI trước khi phát hành. Riêng với AI rủi ro cao, bắt buộc đăng ký trên Cổng thông tin điện tử một cửa về AI trong vòng 30 ngày.
Cổng này thuộc hệ thống Cổng Dịch vụ công Quốc gia, đóng vai trò tiếp nhận, giám sát, phản hồi và hướng dẫn các vấn đề liên quan đến đăng ký, tiêu chuẩn kỹ thuật và sự cố AI.

   •   Học hỏi kinh nghiệm quốc tế

Việt Nam không đơn độc trong nỗ lực này.

   •   Liên minh châu Âu (EU) đã ban hành AI Act – đạo luật AI đầu tiên trên thế giới, có hiệu lực từ 1/8/2024, cũng áp dụng cách tiếp cận quản lý dựa trên rủi ro.

   •   Hàn Quốc đã có Luật Cơ bản về Phát triển AI và Xây dựng Nền tảng Niềm tin, vừa thúc đẩy vừa kiểm soát AI lành mạnh.

   •   Trung Quốc nhấn mạnh việc làm chủ công nghệ lõi và đảm bảo an ninh quốc gia.

Mỹ thì đi theo hướng khuyến khích đổi mới sáng tạo, kết hợp giữa luật liên bang và luật từng bang để điều chỉnh việc sử dụng deepfake, danh tính giả, và bảo vệ người tiêu dùng.

Bước đi tất yếu trong kỷ nguyên AI

Trong bối cảnh AI đang thâm nhập sâu vào mọi lĩnh vực – từ y tế, tài chính, đến giáo dục và quản trị – việc xây dựng luật chuyên biệt về AI là xu hướng tất yếu.
Dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo không chỉ đặt nền móng cho một tương lai an toàn và minh bạch, mà còn là bước đi để Việt Nam chủ động hội nhập quốc tế, phát triển công nghệ có trách nhiệm và vì con người.
- Trích: VnExpress